1. Socialistisch realisme in de Sovjet-Unie

Jaren dertig, 20ste eeuw: nieuwe kunst in de Soviet Unie
In de jaren dertig werd het socialistisch realisme de officiële kunstideologie van de Sovjet-Unie; vooral door toedoen van de toenmalige partij-ideoloog Andrei Zhdanov. Zo stelde hij dat socialistisch realisme 'een waarachtige, historisch-concrete uitbeelding van de werkelijkheid in haar revolutionaire ontwikkeling' beoogt. Het doel voor de kunstenaar is duidelijk: 'Het socialistisch realisme vraagt van de kunstenaar een historische schildering van de revolutionaire werkelijkheid … gecombineerd met de taak om de arbeiders in de geest van de arbeiders op te voeden'.

Opvoeding van de massa

Een kunst die zich de opvoeding van de arbeidersmassa ten doel stelt, moet natuurlijk voor die massa gemakkelijk te begrijpen zijn. Centraal in de thematiek moest daarom de arbeider zelf staan: zijn leven, zijn klassenbewustzijn zijn werk, zijn politieke leiders. Zijn geschiedenis en zijn vertrouwen in de toekomst moesten heroïsch idealiserend worden uitgebeeld. Belangrijk kenmerk van het socialistisch realisme is de eenzijdige verheffing van de inhoud boven de vorm. Voor een rechtvaardiging werd tevens teruggegrepen op Engels, die spreekt van het nut van 'tendentieuze kunst in het belang van de arbeiders'. Ook in de geschriften van Lenin werden aangrijpingspunten gevonden met als trefwoorden ideologische inhoud, klasse inhoud en partijbewustzijn.

U maakt ...

Opdrachten aan kunstenaar werden verstrekt door speciale comités en behoefden de goedkeuring van politieke leiders. In het begin konden kunstenaars keuzes maken uit lijsten van thema's waarbij tevens het aantal werken in een thema was aangegeven. Al snel werd dit systeem vervangen door het geven van specifieke opdrachten. Er werd daarmee steeds minder speelruimte gelaten aan de vrijheid van de kunstenaars om al naar hun aard en opvatting hun scheppend werk te doen. De praktijk werd dat kunstwerken door partijbureaucraten schematiserend en etiketterend werden afgewezen of aanvaard.

De geschiedenis herschreven

Een belangrijke ontwikkeling was het opnieuw schrijven van de Russische geschiedenis in de jaren dertig. De rol van Stalin werd daardoor geheel anders dan in werkelijkheid was geschied. Het belangrijkste element was wel de vermeende hechte relatie tussen Lenin en Stalin. In werkelijkheid had Lenin de partij vlak voor zijn dood nog gewaarschuwd voor Stalin. Stalin werd als een soort natuurlijke opvolger van Lenin voorgesteld, ook in intellectueel opzicht. De kreet 'Stalin is de Lenin van vandaag' was een onderdeel van de nieuwe geschiedschrijving. Stalin werd afgeschilderd als een vader, leraar, inspirator en als een wijs en bescheiden man. Publicaties over het heroïsche verleden van Stalin in de tijd voor de revolutie completeerden het beeld. De jaren na de Tweede Wereldoorlog tot aan zijn dood in 1952 waren opnieuw hoogtijdagen voor Stalin. De persoonsverheerlijking nam grote vormen aan. Stalin kon naast al datgene wat hij in de dertiger jaren al voorstelde nu ook nog gezien worden als de grote militaire leider. Hij had immers het land naar de overwinning op de fascisten geleid.

Collectieve kunst

In deze periode dook ook de brigadekunst weer op: de brigade als overwinning van de collectieve methode en de eliminatie van de persoonlijke stijl. Kunstenaars werkten in collectieven aan schilderijen; schilderijen van gigantische afmetingen die door de inzet van het collectief in luttele maanden vervaardigd konden worden. Na de dood van Stalin nam het socialistisch realisme in hevigheid af en kwam er weer meer ruimte voor experimenten. Ook werden, in andere socialistische landen, nieuwe wegen bewandeld. Met het verdwijnen van het communisme als staatsvorm verdween ook grotendeels het socialistisch realisme. Alleen in Cuba leeft het nog in milde vorm voort. Noord-Korea, dat een op stalinistische leest geschoeide ideologie heeft, is nog het enige land waar het klassieke socialistisch realisme nog in ere wordt gehouden.